Abi Vallahi Hiç Yaşlanmamışsın: Alper Gezeravcı, ISS’teki Yolculuğunda Nasıl Oldu da Bizden Az Yaşlandı?

Bildiğiniz üzere iki hafta önce Alper Gezeravcı, Memleketler arası Uzay İstasyonu’na bir seyahat gerçekleştirmişti.

Gezeravcı, Dünya’da olması gerekenden -çok çok az da olsa- daha az yaşlanmış olarak geri döndü. Pekala bu durumun nedeni ne?

Gezeravcı, saniyenin tam yirmi binde biri daha az yaşlanmış olarak döndü.

İnsanlık olarak çok uzun bir mühlet zaman kavramını doğru düzgün anladığımız pek söylenemez çünkü tarihimiz boyunca alıştığımız bir vakit akış suratı var.

Bu akış suratını da uzun vakittir anlamaya çalışıyoruz. Antik Yunan vaktine dönersek bu mevzuyu birinci tartışan iki adam karşımıza çıkıyor. Günümüzde mermer büstlerinden tanıdığımız bu iki adamdan biri Herakleitos, diğeri de Parmenides.

Parmenides özetle diyor ki “Bir ‘an’ı kesit olarak alırsan, hiçbir şeyin hareket etmediğini görürsün, yani hareket bir yanılsamadır.“

Herakleitos ise diyor ki “Esas olan harekettir, her şey hareket eder; asıl yanılsama olan, hareketsizliktir. Bir cisim, belirli referansa nazaran hareketsiz gözükse de zaman içerisinde ilerlemektedir.“

Vay sen misin bunu diyen, Parmenides eline geçirdiği birinci parşömen tomarını Herakleitos’un başına geçirdiği gibi… Latife şaka. Bu minvaldeki tartışmalarını efendi filozoflar üzere ilerletmişlerdir lakin son noktayı, tartışmanın başına hayli geç kalan Einstein koymuştur. 

“Zaman genişlemesi” diye bir kavram ortaya atar Einstein.

Einstein der ki “Zaman rölatiftir.” Pekala ne demektir zamanın nispî olması? Uzay-zaman dümdüz değildir, kavislidir ve üzerindeki cisimlerin hızına ve kütlesine göre eğilip bükülür demektir.

Bu yüzden de pozisyonumuza (çevremizdeki cisimlerin kütlesine) ve suratımıza bağlı olarak zamanı farklı algılayabiliriz. 

Bu hususla ilgili en çok verilen örnek ise ikizler paradoksudur.

30 yaşındaki ikizlerden biri, ışık suratının %99’u süratte hareket eden bir araca biner ve bir yıl seyahat ederse geri döndüğünde Dünya’da 7 yıl geçmiş olacaktır.

Hız arttıkça ortadaki bu makas da açılır. Bir öteki alternatif ise kütleçekimi çok olduğu için vaktin yavaşlamasıdır, örneğin kara deliklerin etrafında vakit çok daha  yavaş bir halde akmaktadır. 

Aslında göreliliği anlamak o kadar da güç değil. 

Otobüs beklediğimizi varsayalım. Biz otobüsün durağa yaklaştığını görürken sürücü de bizim ona yaklaştığımızı görür. Otobüse bindiğimizde yan şeritteki otomobille birebir süratte gidersek arabayı duruyor üzere görürüz. Duraktaki bir beşere nazaran ise ikimiz de gitmekteyizdir. Olay birebirdir ancak perspektif farklıdır. Bu durum lisana bile tesir etmiştir. 

Bu farkın çok fazla olmaması aslında bugün bildiğimiz insan hayatı için nimettir. Teknik olarak başımız, ayaklarımızdan süratli yaşlanıyor zira daha üstte. Lakin Yüzüklerin Efendisi elfleri üzere birkaç bin yıl yaşasak bile ortadaki bu fark saniyenin binde biri etmiyor. Fakat uzaklıkları kozmik ölçeğe çevirdiğimiz vakit işin rengi değişiyor. 

Kütleçekimsel vakit genişlemesi

Bu formülde t, rastgele bir kütleden çok çok uzakta olan bir cismin deneyimleyeceği müddettir. G, kütleçekimi sabiti; M, cismin kütlesi; r, cismin merkezine olan uzaklık; C ise ışık suratıdır.

Bu formüle göre t cismi için geçen 1 saniye, Dünya’da 0,9999999993 saniye olarak algılanıyor. Bu oran, ISS’te de birebir. ISS şayet 400 değil de 1.021 km yükseklikte olsaydı 0,9999999994 saniye olarak bu algı değişecekti. 

Hızsal vakit genişlemesi

Zaman genişlemesi dendiği vakit genelde hızsal vakit genişlemesi örnek gösterilir. Buradaki formülde delta t’ sabit gözlemci için geçen vakit iken delta t ise hareket eden gözlemci için geçen vakittir. v hareket suratını, C ise ışık suratını temsil eder. Dünya için 1 saniye, ISS’teki pilotlara göre 0.9999999997 saniye üzeredir. 

Mesela Samanyolu Galaksisi’nin merkezindeki Sagittarius A* isimli kara deliğe gidelim:

Bugün Alper Gezeravcı tahminen de bir Interstellar yaşamadı lakin bu görelilik bilgisi olmasaydı navigasyon üzere pek çok teknolojiyi kullanamazdık, her şey her gün değişik yerlerde gözükürdü.

Gerçekten de insan, kozmosu sırf kendi gördüğüyle anlamaya çalıştığında bir yanılsamanın içerisinde kendini kandırarak yaşıyor, o yüzden bilimin değerini bilmek gerekiyor.