Bu hayvanlar muazzam bir koku alma duyusuna sahiptir ve aslında onların bu kabiliyetleri, radarlarına çeşitli kimyasal ve patlayıcıların girmesine imkan sağlar. Bal arıları elbette bu vazife için basamaklı bir eğitimden geçer ve sürecin sonunda âdeta bir uzmana dönüşür.
Peki bal arılarının eğitim süreci nasıl ilerler ve onların bu yeteneklerinin perde ardında neler vardır?
Bal arıları, havadaki kimyasalları tespit etme konusunda hayli yeteneklidir ve bu sebeple patlayıcıların saptanmasında değerli bir rol oynar.
Bal arılarının bu seyahati, patlayıcıları kovanlarından toplamalarıyla başlar. Arılar, laboratuvara nakledilmeden evvel inançlı bir halde bir oda içerisinde toplanır. Bu toplanma yeri için özel olarak tasarlanmış el tipi aygıtlar kullanılır.
Aslında bu birinci adım, arıların tespit uzmanı olmaları için gerekli olan eğitime hazırlanmalarına imkan sağlar. Eğitim başlamadan evvel ise hareketlerinin yavaşlaması için soğutulmaları gerekir.
Bu durum, koşum kadrosu süreci sırasında kullanımı kolaylaştırmak için gereklidir.
Soğuyan arılar koşum ekiplerine yerleştirilir ve yeni ortamlarına alışmaları için onlara vakit verilir. Uzmanlar için her bir arıyı tek tek yerleştirmek yorucu bir iş olduğundan laboratuvarlar, süreci kolaylaştıran otomatik arı yükleme makineleri geliştirmiştir.
Bu makineler, arıları hapsederek onların teker teker bir silindire girmelerine olanak sağlar. Devamında silindirler bir yükleme tüpüne bırakılır, her arı yavaşça koşum kadrosuna itilir ve konumu sabitlenir.
Bal arılarının patlayıcı tespiti için eğitimi, esasen başka hayvanlarda kullanılan şartlandırma unsurlarıyla büyük oranda birebirdir.
Arılar nötr bir uyarana maruz kalır ve akabinde yiyecekle buluşturulur. Bu süreç, ikaz ile sonuç ortasında bir bağlantı oluşturarak arıların eğitildikleri belli kokuyu tanımasını ve ona reaksiyon vermesini sağlar.
Bal arıları bu eğitim sırasında köpekler üzere tükürük salgılamasa da hortumları yahut lisanları, tatma aracı olarak değerli bir rol oynar. Aslında arıların hortum uzatma refleksi, onların eğitime uygunluğunu belirleyen kritik bir yeterlilik testidir.
Bir çubuk üzerinde şekerli su sunulduğunda hortum uzatma refleksini muvaffakiyetle sergileyen bal arıları, eğitim etabına geçer.
Ayrıca bu eğitim, önlerinde bir besleme düzeneği yükselirken, onların patlayıcı buharlara maruz kalmasıyla otomatikleştirilebilir. Koku ile ödül ortasındaki bu ilgi, arıların misyonu anlayabilmesine yardımcı olur.
Aynı biçimde birkaç eğitim cinsinden sonra patlayıcı kokusuyla karşılaştıklarında istekli olarak istenilen refleksi sergileyen arılar, artık saha çalışmasına hazır kabul edilir.
Bal arılarının bu eğitimde ne kadar başarılı olduklarının tespiti için onların yansıları izlenmelidir.
Bu izleme için ise ekseriyetle iki farklı metot kullanılır. Bunlardan birincisi, arıların yakın çekim manzaralarının yakalanması için kameraların kullanılmasıdır. Devamında patlayıcı tespitinin gerçekleşip gerçekleşmediğini belirlemek gayesiyle arıların hortum uzatma reaksiyonunu yorumlamak için bilgisayarlı görme algoritmaları kullanılır.
İkinci yolda ise her bir bal arısının önüne kızılötesi ledler yerleştirilir ve ışık sensörleri, bal arısının lisanının uzatılmış mı yoksa geri çekilmiş mi olduğunu algılar.
Bal arılarının eğitimi tamamlandıktan sonra onların tespit yetenekleri, elde taşınan bir tespit aygıtı yardımıyla kullanıma sunulur.
Arıların sayısı kadar onları izleyen aygıt vardır ve bu hayvanlar, hedef bölgeden gelen hava örneklerine maruz bırakılır. Yani her bir arı patlayıcıların varlığını gösterecek formda lisanını uzatırsa izleme ekranındaki ilgili karenin rengi değişir.
Patlayıcı tespiti için bal arılarının kullanılması, öbür prosedürlere kıyasla çeşitli avantajlar sağlar.
Örneğin koklayıcı köpeklerin tersine bal arıları, aylar yerine birkaç saat içinde eğitilebilir ve bu da eğitim masraflarını ve mühletini değerli ölçüde azaltır. Yine bu hayvanların bakım maliyeti birçok hayvana nazaran daha düşüktür ve ödül olarak yalnızca şekerli su kâfi olur.
Ayrıca bal arılarının küçük boyutlu olmaları, insanların ve daha büyük hayvanların erişemeyeceği alanlara ulaşmayı mümkün kılar. Tekrar onların olağanüstü koku alma ve kuvvetli şartlara dayanma yetenekleri, patlayıcı tespitinde bal arılarını hayli değerli varlıklar hâline getirir.
Bu noktada avantajlar olduğu kadar elbette dezavantajlar da vardır.
Arılar patlayıcı kokulara karşı hassas olmalarına karşın yalnızca eğitim aldıkları belli unsurları tespit edebilirler. Bu sınırlama ise geniş bir yelpazedeki patlayıcıları tespit edebilecek donanıma sahip olmadıkları ve bunun için de ayrıyeten bir eğitime gereksinim duydukları manasına gelir.
Özetle, bal arılarının patlayıcı tespiti için kullanılması, bu hayvanların uzunluğundan büyük işlerde bile inanılmaz bir performans sergileyebildiklerini gözler önüne serer. Bal arıları başarılı bir eğitim süreci sonunda istenilen misyonları yerine getirebilir ve bu noktada varsayım edilenden fazla katkı sağlayabilir.
Ancak arılar ve öbür hayvanların, patlayıcıların saptanmasında kullanılması ne kadar doğru tartışılır. Bu süreçler hayvanlara ziyanlar verebilir ve işin boyutu zalimliğe kadar ulaşabilir. Bu noktada hem potansiyel hem de etik konuların göz önüne alınması bir epey ehemmiyet taşır.