Karanlık ve aydınlığın farklı bir birleşimine sahip olan Fritz Haber, tahminen de gerçeklerin acı tarafını tarihe damgasını vurarak gösteren seçkin örneklerden biridir. Neden bu türlü dediğimizi birazdan anlayacaksınız.
“Bakıldığında onca insanın hayatını kurtarmış, pek yeterli bir insanmış!” demeniz çok muhtemel. Ama bu garip kıssayı okurken atlanılan bir şey var: insanların açlıkla çabasına katkı sağlamış olmasının yanı sıra kimyasal silahların geliştirilmesine öncülük ederek toplu mezarlara da neden oldu kendisi.
1868’te, Almanya’da Yahudi bir ailenin oğlu olarak dünyaya geldi Fritz Haber.
Baba mesleği tüccardı, lakin kendisi kimya alanından ilerlemeyi tercih etti. Bu tercihi, Haber’in hayatında bir dönüm noktası olacaktı. 1886’da kimyada öncü isimlerden Robert Bunsen ve Carl Liebermann ile çalışmaya başladı.
Friedrich Wilhelm Üniversitesinde 1891 yılında doktorasını tamamladı ve akabinde 1894’te Karlsruhe Üniversitesinde profesör oldu, çalışmalarında ise amonyak sentezine ağırlaşmıştı.
Almanya’da Yahudi bir ailenin çocuğu olarak doğan bu bilim insanı, kararları ve uygulamalarıyla tüm insanlığa karşıt köşe yapmayı başarmış. Profesörlük periyodunda Carl Bosch ile yaptığı değerli çalışmalar, ismini tarihe yazdıran yegâne şey oldu.
Bu çalışmalar sonucunda hidrojen ve hava azotunu yüksek ısı ve basınç altında amonyuma dönüştürmeyi başardı. İplerin koptuğu yer de burası oldu!
Tam bu devirlerde, insanlık fevkalade bir kıtlıkla karşı karşıya kaldı.
Azotlu gübre eksikliği nedeniyle insanların öleceği bas bas bağırılıyordu. Bu haberleri duyan Haber, mesleğini dönüştüren bu buluşu hayata geçirmeye koyuldu. İnsanları besleyebilecek, açlıktan ölmelerini engelleyecek bir şey bulmaya çalıştı. Başrolü de azot oldu.
Azot, birden fazla kimyasal yansımaya karşılık vermeyen, kendi hâlinde bir gaz. Ancak bizim ömrümüz için de kıymeti yadsınamaz. Zira yediklerimizde ve hatta vücudumuzdaki proteinler azotlu bileşiktir. Haber ve Bosch da bu bilgi ışığında gübre üreterek insanları açlığa terk etmeyecek bir şey geliştirmeye başladı.
Buna Haber-Bosch ismini veren ikili, yapay gübre üretimini büyük ölçüde kolaylaştırdı.
1909’da Haber, havadaki azotu amonyağa dönüştüren bir düzenek kurmayı başardı. Bosch da çalışmada kullanılan osmiyum ya da uranyum katalizörlerini, ucuz olduğu için alimünyum ve manyetit oksitlerle değiştirdi. Böylelikle keşif, endüstriyel alanda kullanılabilir oldu. Böylece besin unsurlarının de daha uygun fiyatlarla elde edilmesi sağlandı.
Bu buluş, 20. yüzyılın başlarında dünya nüfusunun beslenme muhtaçlıklarını karşılamak ismine ziraî randımanda büyük bir artışı tetikleyen değerli bir gelişme olarak kabul ediliyor.
Haber (1918) ve Bosch (1931) bu başarılarıyla Nobel Kimya Ödülü’ne layık görüldüler.
Günümüzde hâlâ kullanılan bu buluş, dünya genelinde besin üretiminde değerli bir rol oynuyor. İnsanların hayatlarının değerli bir kısmı, bu prosedürle üretilen gübrelere bağlı olarak şekilleniyor.
Ancak Haber’in mesleği, I. Dünya Savaşı’nın patlak vermesiyle karanlık bir dönemece girdi. Tüm dünya onu yaptığı buluşla anarken, savaş başlangıcında kendisine ‘Kimyasal Silahın Babası’ unvanını aldıracak teşebbüslerde bulundu. Bu yüzden kendisi hakkında tüm dünya ikiye ayrılmış diyoruz.
Alman Savaş Bakanlığının kimya departmanının başına atanması, Yahudiliği bıraktığı ve Lüterci olduğu söylentilere rağmen vatanseverliğiyle bilinen Haber, klor gazını keşfeden bir takıma liderlik etti. Bu da savaş periyodunda binlerce insanın öldürülmesiyle sonuçlandı.
Bu gaz, savaş alanlarında insanlara karşı bir silah olarak kullanıldı.
I. Dünya Savaşı devrinde Haber, Alman ordusu için nitrojen bazlı patlayıcılar ortaya koyarak kimyasal savaş alanındaki çalışmalarını sürdürdü. Şayet BASF (kimya şirketi) o periyotlar amonyak üretimine başlamasaydı, savaş birkaç ayda bitecekti ya da en güzel ihtimalle Almanya, savaşa katılmayı göze alamayacaktı.
Amonyak üretimi yapan şirketler, cephane için nitrik asidi üreterek patlayıcıları sağladılar. Sırf bununla mı kaldı sandınız?
Haber, başta anlattığımız üzere insanları doyururken epeyce yardımsever bir kimyagerdi. Lakin bu devirde kurucusu olduğu Kaiser Wilhelm Enstitüsünün bir kısmını kimyasal silah laboratuvarına dönüştürdü.
Almanlar, klor gazını birinci sefer Fransızlara karşı 1915’te kullandılar. Sonucunda ise ciğerlerine klor gazı dolan askerler vahim bir vefata mahkum oldu.
Haber, yaptıklarının kötülük olduğunu asla kabul etmedi.
Kimyasal silah sonucunda neredeyse 100 bine yakın asker öldü, Almanya teslim olduğunda ise Haber, savaş hatalısı ilan edildi. Bu süreçte İsviçre’ye bir hatalı olarak kaçan Haber, orada da ölmüş olacaktı.
1933’te iktidara gelen Hitler, enstitüde siyanür bazlı bir böcek ilacı geliştirdi. Zyklon B adındaki bu gazın üretilmiş olması, insanlık tarihi için bir yıkımdı. Zyklon B, hepimizin bildiği Nazi kamplarında milyonlarca Yahudi’nin öldürülmesinde kullanılan gazın ta kendisiydi.
Haber, binlerce insanın açlıktan ölmesini engelleyen bir dahi olsa da bu, katliamlarda kullanılan silahları üreten bir hatalı olduğu gerçeğini de değiştirmiyor.
Nazilerle ilgili öteki içeriklerimiz: