İlk Türk astronot Alper Gezeravcı, geçtiğimiz hafta kendisini Uluslararası Uzay İstasyonu‘na götürecek seyahati gerçekleştirdi. Bu seyahat, NASA tarafından canlı yayınlandı ve canlı yayın sırasında Gezeravcı’nın elindeki su şişesi kimi şahısların dikaktini çekti.
Özellikle toplumsal medyaki birtakım paylaşımlarda bu suyun hareketini “Uzaya gidilmedi! Dünya düz!” gibi görüşleri desteklemek ve uzay çalışmalarını yalanlamak isteyenler tarafından kullanıldı. Gelin bu işin aslına bakalım.
Önce bahsi geçen görüntüye bakalım:
()
Konu 1: Sıvı hususların yapıları
Maddelerin katı, sıvı, gaz üzere fizikî hâllerini belirleyen şey nedir? Moleküler yapının bozulması ve gücün artması ile birlikte unsur daha akışkan hâle gelmesi. Bütün atomlar Kuzey Kore askeri geçit merasimi üzere dümdüz dizilmişse unsur katı olur. Daha sistemsiz yapılarda ise sıvı duruma geçiş görüyoruz.
Gaz hâlde ise artık moleküller büsbütün başlarına nazaran uçuşup çarpışmaya başlıyor. Sıvıların sahip olduğu bu özelliği “sıvılar, içine koyulduğu kabın formunu alır.” diye biliyoruz derslerden. Suyun havaya temas eden kısmı da açık hava basıncı tarafından denetim edilir lakin yer çekiminin azaldığı ya da olmadığı ortamda, suyun biçimi beklediğimizden farklı olur. Bunun için de ikinci hususa geçelim, sonra ikisini birleştireceğiz.
Konu 2: Yüzey gerilimi
Fizikokimya adlı bilim kısmında, bir sıvının yüzey katmanının esnek bir katmana misal özellikler göstermesinden kaynaklanan tesire “yüzey gerilimi” ismi verilir. Sıcaklık, yoğunluk üzere etmenler yüzey tansiyonunu değiştirir. Örneğin suyun en ağır hâli 4 derecedeki hâlidir. Böcekler ve öteki birtakım canlılar bu tansiyonu kullanarak suyun üstünde yürür. Suyu rastgele bir noktaya çeken net bir kuvvet yoksa, sıvı haldeki su küre haline gelmek isteyecektir. Böylelikle yüzey tansiyonu de dengelenmiş olur.
Konu 3: Eylemsizlik
Bu çok değerli bir safsatadır, çıkıp biri “Su neden uçup gitmiyor yer çekimsiz ortamda? İşte uzaya gidilmedi!” falan derse siz karşılık vermeyin, karşı tarafa “Eee?” diye sorun. Çünkü bir tartışmada iddiasını kanıtlamakla yükümlü olan kişi, iddiada bulunan kişidir. Orada koltukta oturanlar neden uçmuyorsa, neden uzay istasyonunda her şey sağa sola savrulmuyorsa işte tam da bu yüzden su da şişeden çıkıp uçmuyor. Duran cisim durmaya, hareket eden cisim de hareket etmeye devam etmek ister, buna da eylemsizlik denir.
Yer çekimi olmaması, cismi yere ya da bizim algımızla aşağı gerçek çeken bir şey olmamasıdır. Yer çekimsiz ortamda objeler uçmaz, havada durur. Sonuçta o ortama da denetimli bir geçiş kelam konusu ve mikro yer çekimi (400 bin kilometreden Ay’a tesir eden kuvvet 400 kilometrede ISS’e de tesir ediyor elbette) de devam eden bir ortam orası. Suyu üst taraflı hareket ettirecek bir kuvvet yok.
Konu 4: Merkezkaç Kuvveti
Yüksek süratte dönen istasyonda merkezkaç kuvveti hâlâ vardır ayrıyeten. Newton mekaniğinde bu merkezkaç kuvveti, dönen bir cisimdeki tüm objeler üzerinde tesir eden eylemsizliktir. Mesela Dünya kendi ekseni etrafında çok süratli formda döner lakin daima birlikte döndüğümüz için kimse bunu anlamaz.
Uluslararası Uzay İstasyonu da yörüngede çok süratli dönmektedir ve bu yüzden de hem bireylere hem de objelere tesir eden kuvvet yanal taraflıdır, ISS’in gidiş istikametindedir. Çok istiyorsanız bir kahveye gidin de çay tepsilerini çeviren çaycılara bakın, onlar da tepsiyi çevirirken yanal kuvveti uygularlar ve hem de Dünya’da olmamıza karşın çaylar aksi dönmelerine karşın dökülmezler.
Bonus Cehalet: Abi ip var görüntüde gördüm
İddia bayiilerinde turuncu kalemi birileri yürütmesin diye bağlayan, bekçi köpeklerine bahçeyi gezecek kadar bir zincir layık gören, dileklerini bile mümkünse bir şey bağlayarak tutan bir ülke olarak koskoca uzay istasyonunda, bir kere harekete başladığında kim bilir nerede duracağını bilmediğimiz, milyarlarca dolarlık ziyana yol açabilecek hatta felakete neden olabilecek küçük cisimlerin bağlanmasına en son bizim şaşırmamız gerekiyor olsa da bunun da nedeni eylemsizlik. Yer çekimi azaldıkça sürtünme de azalıyor. Sürtünme azaldıkça hareket eden cisimler daha da az durmaya meyilli oluyor. Burada da durum bu. Yani iple bir şeyler hareket ettirilmeye çalışılmıyor, tersine hareket etmesinler diye bir efor kelam konusu.
Özetle: Su üste fışkırmıyor zira onu üst iten bir kuvvet uygulanmıyor. Kalem ipe bağlı, zira onu çevirirken elimizden fırlatsa sağa sola çarpmasını kimse istemez.