Bu soru, tıbbın karanlık fakat tıpkı vakitte hayranlık uyandıran bir istikametini aydınlatıyor. “Anestezi nedir?” sorusundan başlayarak geçmişe seyahat yaparken “Anestezi nasıl yapılır?” merakını da gidereceğiz. Tıbbın tarihi dediğimiz vakit uçsuz bucaksız bir dünyaya yelken açıldığı üzere anestezi icat edilmediği vakitlerde ameliyatlar nasıl yapılıyordu sorusuna vereceğimiz karşılıklar sizi biraz şaşırtabilir.
Tarih öncesi çağlardan başlayarak, Orta Çağ ve Rönesans’taki anestezi çeşitleri ve uygulamalarından sonra bu şiddetli süreçlerin çağdaş cerrahiye evrilmesine “İyi ki” diyebilirsiniz. Bu seyahat, tıbbın ne kadar ilerlediğini ve bugün sahip olduğumuz çağdaş anestezi tekniklerinin pahasını daha güzel anlamamızı sağlayacak.
Temelden başlayalım: Anestezi tam olarak nedir?
“Anestezi nedir?” sorusuna herkesin vereceği bir yanıt vardır ve bu muhtemelen birebirdir fakat biz tekrar de anestezi kavramını açıklayalım. Anestezi, birtakım tıbbi süreçler ve cerrahi müdahaleler sırasında ağrıyı önlemek, azaltmak için anestezik ilaçlarla uygulanan tıbbi bir terim.
His manasına gelen “estezi” ile olumsuzluk manası da taşıyan “an” ekinden oluşan anestezi, aslında “hissizleştirmek” anlamına gelir. Yani ağrı oluşturacak bölgede, hissizleştirme ve duyarsızlaştırma yapılır.
Günümüzde uygulanan anestezi çeşitleri:
- Genel anestezi
- Bölgesel anestezi
- Lokal anestezi
Genel, lokal ve bölgesel anestezi çeşitleri, hastanın ağrı hissetmesini engelleyerek tıbbi müdahalenin daha konforlu ve muteber hâle gelmesini sağlar. Bölgesel anestezi, hastanın belden aşağısı yahut bedenin muhakkak bir bölgesinin hissizleşmesi demekken lokal anestezi ise çok dar bir alanın uyuşturulmasıdır.
Anestezi, çağdaş tıbbın en kıymetli gelişmelerinden biri olarak kabul edilir ve geniş bir yelpazede uygulanır.
Anestezi ile bayılmayı karıştırmayalım.
Anestezi denilince herkesin aklına bayılmak kavramı gelse de genel anestezi, bir nevi uykudur. Anestezi, bu manada gece uykusuna benzetilebilir. Yani bütün işlevler devam eder fakat şuur baskılandığı için ağrı giderilir.
Peki anestezi nasıl yapılır, nasıl uygulanıyor?
Özellikle ameliyat olacak ya da küçük de olsa operasyon geçirecek olanlar “Anestezi nasıl yapılır?” diye merak eder. Bunun yanıtları epeyce teknik olduğu için bahsimizden sapmamak ismine tüm ayrıntıları açıklamayalım fakat özetleyerek hususa hakim olabiliriz.
Türüne nazaran anestezi teknikleri değişiklik gösteriyor. Genel anestezi, damar yolundan, maske yahut gaz formunda verilen anestezik ilaçlarla yapılır. Bunlardan biri olabileceği üzere birlikte uygulanması da mevcut. Bölgesel anestezi ise omurgada hudut köklerinin bulunduğu alana yakın bir yere ilaç enjeksiyon edilmesi ile yapılır.
Asıl mevzumuza gelelim. Şimdi ortada anestezi diye bir şey yokken ameliyatlar nasıl yapılıyordu?
Tarih öncesi periyotlarda cerrahi, hayatta kalmanın mecburî bir kesimiydi. Beşerler, savaş yaralanmalarını tedavi etmek, kırıkları düzeltmek ve hatta beyin cerrahisi gibi şaşırtan derecede karmaşık süreçleri gerçekleştirmek zorundaydılar.
Bu devirdeki cerrahi müdahalelerin en ünlü örneklerinden biri, kafatasına delik açma emeliyle yapılan trepanasyon süreciydi. Bu, ağrıyı azaltmak yahut ruhsal hastalıkları tedavi etmek hedefiyle yapılan eski bir uygulamaydı.
Antik Mısır’da ise cerrahi, ileri seviyede bir meslek olarak kabul ediliyordu. Papirüslerde, kırıkları tedavi etme, yaraları dikme ve hatta diş çekme üzere çeşitli cerrahi tekniklerin ayrıntılı açıklamaları bulunuyor. Mısırlılar, ayrıyeten cerrahi aletlerin öncüleri sayılabilecek çeşitli araçlar geliştirdiler.
Modern cerrahi aletlerinin babası Hipokrat
Antik Yunan ve Roma periyotlarında ise cerrahi, daha sofistike hâle geldi. Hipokrat, cerrahinin babası olarak kabul edilir ve o periyodun cerrahi aletleri, çağdaş aletlerin ataları olarak görülebilir. Aletlerin yanı sıra ağrı yönetimi, ekseriyetle şarap üzere alkol bazlı solüsyonlar ve bitkisel karışımlar kullanılarak sağlanıyordu.
Bu periyotlarda, cerrahlar ayrıyeten süratli ve tesirli bir halde çalışmayı öğrenmişlerdi zira uzun süren operasyonlar hem enfeksiyon riskini artırıyor hem de hastalar için dayanılmaz acılara neden oluyordu.
Orta Çağ ve Rönesans Dönemi’nde birtakım gelişmeler yaşanmaya başladı ve günümüzün adımları atıldı.
Orta Çağ Avrupası’nda, çoğunlukla manastırlar ve din adamları, tıbbi bilgiyi koruyup hastaları tedavi etme misyonunu üstlenmişlerdi. Bu periyottaki cerrahi uygulamalar çoklukla kolaydı ve sıklıkla bariz yaralanmaların tedavisiyle sonluydu. Anestezi yokluğunda, acıyı azaltmanın yolları da sonluydu. Bu nedenle cerrahlar sürat ve aktiflik konusunda mahir olmak zorundaydılar.
Rönesans Dönemi’nde ise cerrahi alanında kıymetli bir canlanma yaşandı. Anatomik bilginin artması ve insan bedeni üzerine yapılan ayrıntılı çalışmalar, cerrahi tekniklerin gelişmesine yardımcı oldu. Bilhassa, Andreas Vesalius’un insan anatomisi üzerine yaptığı çalışmalar, cerrahların insan bedeni hakkındaki anlayışlarını büyük ölçüde genişletti.
Eski periyotta anestezi olarak ne kullanılıyordu?
Rönesans cerrahları, operasyon sırasında hastanın acısını azaltmak için alkol, afyon ve mandragora (bir tıp halüsinojenik bitki) üzere hususlar kullanıyorlardı. Lakin bu unsurlar, modern anestezinin sağladığı derin ve denetim edilebilir uyuşma düzeyine ulaşamıyordu. Bu nedenle cerrahlar süratli ve tesirli olmak zorundaydı ve cerrahi hünerleri gelişmeye başladı.
Fiziksel kısıtlama, bu metotların en yaygın olanıydı. Hastalar, operasyon sırasında hareket etmemeleri için sıkıca bağlanırdı. Bu hem cerrahın işini kolaylaştırıyor hem de hastanın ani hareketlerle kendine ziyan vermesini engelliyordu.
Afyon üzere hususların yanı sıra bitkisel ve alkol bazlı ağrı kesiciler de sıkça kullanılıyordu. Şarap, operasyon sırasında ve sonrasında ağrıyı hafifletmek için yaygın bir yoldu.
Hipnoz ve ruhsal metotlar de bazen ağrı idaresinde rol oynardı. Cerrahlar ve şifacılar, hastaları sakinleştirmek için farklı ruhsal teknikler uygulayabilirlerdi. Lakin bu usullerin aktifliği, çağdaş anestezi teknikleriyle kıyaslandığında epeyce sonluydu.
Bu devirdeki ağrı idaresi sistemleri, cerrahi müdahalelerin ne kadar sıkıntı ve tehlikeli olduğunu gösteriyor. Anestezi tekniklerinin yokluğunda hem cerrahlar hem de hastalar için ameliyatlar büyük bir meydan okuma oluşturuyordu.
Ve artık anestezi icat edildi.
Anestezinin icadı, tıbbi tarihte bir dönüm noktası oldu ve çağdaş cerrahinin kapılarını açtı. 1846’da William Thomas Green Morton’un diş çekimi sırasında muvaffakiyetle eter anestezisi uygulaması, cerrahi alanında bir ihtilal yarattı. Anestezi, cerrahların daha karmaşık ve uzun vadeli operasyonlar yapmasına imkan tanıyarak, cerrahi pratiklerin hudutlarını genişletti.
Anestezi, hastaların ameliyat sırasında ve sonrasında hissettikleri acıyı büyük ölçüde azalttı. Bu, hastaların ameliyat korkusunu hafifletti ve daha fazla kişinin gerekli cerrahi müdahaleleri kabul etmesini sağladı. Ayrıyeten anestezi sayesinde cerrahlar daha dikkatli ve hassas çalışabiliyor, böylelikle operasyonların muvaffakiyet oranını artırabiliyordu.
Modern anestezi tekniklerinin sağladığı avantajlar
Modern cerrahinin gelişiminde anestezi, yalnızca acıyı azaltmakla kalmadı, tıpkı vakitte cerrahi tekniklerin ve araçların gelişmesine de katkı sağladı. Örneğin, kalp ve beyin cerrahisi üzere son derece karmaşık operasyonlar, tesirli anestezi teknikleri olmadan düşünülemezdi. Anestezi, bu tıp operasyonların inançlı bir halde yapılmasını sağlayarak, tıbbın sonlarını genişletti.
Anestezi ayrıyeten cerrahi sonrası bakım ve ağrı idaresi alanlarında da kıymetli gelişmelere yol açtı. Ameliyat sonrası ağrının yönetilmesi, hastanın düzgünleşme sürecini hızlandırıyordu ve komplikasyon riskini azaltıyordu. Modern anestezi teknikleri, bu süreci daha faal bir halde yönetmeyi mümkün kıldı.
Anestezi, modern tıbbın en büyük başarılarından biri olarak kabul edilir ve cerrahi alanında ihtilal yaratarak, insan sıhhati üzerinde derin ve kalıcı tesirler bırakmıştır. Bu icat, tıbbın sınırlarını zorlamış ve insan hayatını uygunlaştırmak için yeni yollar açmıştır.