Canlılar, hayatlarını devam ettirebilmek ve kendilerine emsal yeni canlılar dünyaya getirmek için ürerler. İnsanlarda olduğu üzere hayvanlar ve bitkilerde de bu üreme doğal olarak görülür. Lakin hepsinin üremesi sanılanın bilakis birbirinden farklı, nasıl mı?
Bu üreme tek bir formda gerçekleşmiyor. Tıpkı bizlerde meydana gelen eşeyli üreme, yerini öteki canlılarda eşeysize bırakabiliyor. Eşeysiz üreme nasıl olur diye merak edip “bu‘eşeysiz’ üreme hangi canlılarda görülür?” diye düşünüyorsanız çabucak anlatalım.
En temelden başlayalım: Eşeysiz üreme nedir? Nasıl olur?
Yukarıda yer alan görselde gördüğünüz şey bir eşeysiz üreme. Görüldüğü üzere üremek için bir eşleri yok. Biyoloji derslerinden aşinalık kazandığımız bu üreme çeşitlerinden her canlı nasibini alıyor. Temelde iki halde üreme gerçekleşiyor: eşeyli ve eşeysiz. Eşeyli üreme, bir eş ile gerçekleşirken eşeysiz üremede bir döllenme meydana gelmiyor. Yani, tek bir organizmadan türeyen yeni bir canlının, yalnızca o organizmanın genetik gerecini taşıdığı bir üreme biçimidir de diyebiliriz.
Bu durumda ortaya çıkan yeni birey, âdeta ana organizmanın genetik bir kopyası oluyor ve bu benzerlik tıpatıp tıpkı seviyede gerçekleşiyor. Yani bu üreme tipi için ana organizmanın genetik bir replikası da diyebiliriz.
Peki hangi canlılar eşeysiz üreme gerçekleştiriyor?
- Bakteriler ve arkeler: Mikroskobik seviyedeki prokaryot organizmalar, binlerce yıl boyunca genetik malzeme alışverişi yapmadan bölünerek çoğalabilirler. Bu onlara, çevresel değişikliklere süratli bir formda ahenk sağlama avantajı da kazandırır.
- Tek hücreli organizmalar: Amip, paramesyum, öglena gibi tek hücreliler, ikiye bölünme ve sporla üreme üzere eşeysiz üreme çeşitleriyle bölünürler.
- Denizanaları: Bu canlılar da döllenmemiş yumurtalarını kullanarak yeni bireyler oluşturabilirler.
- Hidra ve deniz anemonları: Bu omurgasızlar, tomurcuklanma metoduyla üreme gerçekleştirirler. Oluşan tomurcuklar, ana canlıdan ayrılarak bağımsız bir formda yaşayabilirler.
- Mantarlar: Sporlarla üreme düzeneğini kullanırlar. Sağlam örtü ile kaplı sporlar, uygun şartlarda gelişerek yeni bireylerini oluşturur.
- Bitkiler: Kimi çiçeksiz bitkiler, eğrelti otları ve karayosunu üzere organizmalar, sporla ürerler.
- Eklem bacaklılar: Arılar, karıncalar, yaprak bitleri üzere eklem bacaklılarda döllenmemiş yumurta hücresinden yeni bireyin oluşması görülür.
- Sürüngenler: Kimi sürüngen cinsleri de parthenogenezle eşeysiz üremeyi tercih ederler. Bu cinslerde dişi birey, döllenme olmadan yumurta bırakarak üreyebilir.
Eşeysiz üreme, en kolay sözle canlıların dünyaya yeni canlılar getirebilmeleri için kullandığı bir çeşit üreme stratejisidir. Bu strateji, organizmaların karşılaştığı çeşitli durumlarla birlikte devreye girebilir. Bu üreme formülünü benimseyen ve biyoloji derslerinden de kulak aşinalığımız olan o canlıları üstte derledik.
İşte bu canlılar, çevresel şartlara ve evrimsel baskılara ahenk sağlamak ismine eşeysiz üremeyi gerçekleştiriyorlar.
Eşeysiz üremeyi tek tip sandıysanız yanıldınız. Bunun bir de çeşitleri var.
- İkiye bölünme
- Tomurcuklanma
- Rejenerasyon (Yenilenme)
- Sporla üreme
- Partenogenez
Görüldüğü üzere canlılar, pek çok biçimde üreme gerçekleştiriyor ve eşeysiz üremenin birden fazla çeşidi var. İkiye bölünme, bakteri ve arkeler üzere prokaryot hücre tipine sahip organizmalarla, amip, paramesyum ve öglena üzere ökaryot hücre tipine sahip tek hücrelilerde gözlemlenirken; tomurcuklanma, bir hücreli canlılarda, hidra, mercan üzere omurgasızlarda ve tohumsuz bitkilerde görülüyor.
Rejenerasyon deniz yıldızı ve kertenkele üzere kimi canlıların kopan beden kısımlarının kendilerini tamamlayarak yeni bireylere dönüşmesi olayı iken partenogenez, eklem bacaklılar, arılar, karıncalar, yaprak bitleri, kurbağalar, sürüngenler ve kimi kuşlarda görülüyor.
Eşeysiz üreme örnekleri:
- Bakteriler
- Cıvık mantar
- New Mexico kırbaç kuyruklu kertenkeleler
Bakteriler, ikili bölünme sistemiyle ürüyorlar. Ana bakteri hücresi, DNA’nın kopyasını oluşturarak iki özdeş klon hücresi üretir. Ardından kromozom ayrımı ile DNA hücrenin zıt kutuplarına çekilir ve sitokinez ile hücre ikiye ayrılır.
Cıvık mantar, spor içeren saplı üreme gövdeleri oluşturur ve hücreler mayoz bölünmeye uğrar. Böylelikle rüzgârla dağılan haploid sporlar üretir. Uygun şartlarda spor filizlenir ve haploid, bir hücreyi hür bırakır. Psödoplasmodium ismi verilen yapıda hücreler bir ortaya geldiğinde ise meyve gövdeleri üretilmiş olur.
New Mexico kırbaç kuyrukluları ise tamamı dişi olan kertenkelelerdir ve parthenogenez yoluyla çoğalırlar. Kromozom sayısını iki katına çıkararak diploid yavrular üretirler.
Sonuç olarak eşeysiz üreme, canlıların çeşitli durumlara adapte olma ve popülasyonlarını sürdürme stratejilerinden birii olsa da bu durumun avantajları ve dezavantajları, organizmaların karşılaştığı çevresel şartlar, genetik çeşitlilik seviyeleri ve çeşitler ortasındaki rekabet üzere faktörlere bağlı olarak değişiklik gösterdiğini de atlamamak gerekiyor.