Cinsiyet (seks), genetik yapıdaki üreme anatomisi ve işlevlerindeki farklılık olarak tanımlanabilir. Dişi ve erkek farklılaşmasını yalnızca anatomik yapı farklılığı olarak görmek saha çalışanı için yanıltıcı olacaktır. Konu, üreme sağlığı ve cinsel sağlık olduğunda toplumsal cinsiyet faktörü göz ardı edilemez.
Toplumsal cinsiyet; Kadının ve erkeğin toplumdaki yeri, doldurması beklenen tanımlanmış roller, kültürel yapının yönlendirmeleri ile biçimlenmiş, kişisel ruhsal süreçleri de şekillendiren cinsel kimlik tanımıdır. Biyolojik cinsiyetin, toplumsal cinsiyetin ve cinsel yönelimin birbiri ile tutarlı olması beklenir.
Kadın ve erkeğe yüklenen kişilik, düşünce, davranış ve duygulanış modelleri, nasıl olması gerektiğini de belirlemekte, ev içi ve ev dışı rolleri, yükümlülükleri belirlemek toplumsal cinsiyet kapsamına girmektedir.
Toplumsal cinsiyet hepimizi içine alan, güç ile ilintili, zamanla değişebilen bir gerçekliktir. Bu gerçeklik, yakın bir zamana kadar, cinsel yaşam bilgilerinin ve üreme sağlığı hizmetlerinin kapsamını belirlerken evli olmayan gençleri kapsam dışı bırakarak planlanmış idi; ki “eksik” planlamadan kaynaklı yargı hâlâ eğitim ve saha hizmeti veren kişilerin de yargısı olabilmektedir.
“Sağlıklı Cinsel Yaşam” paradigmasını değerlendirirken iki nokta göz önünde bulundurulmalıdır: bedensel sağlık ve psikolojik sağlık.
Bedensel Sağlık: Doğum anından ölüm anına kadar doğal gelişim süreci ve bu sürecin bütünlüğünün, devamlılığının sağlanması.
- Anatomik gelişim
- Bedensel yeterlilik
- Cinsel yolla bulaşabilen hastalıklar
- Cinsel organların işlevselliği
Psikolojik Sağlık: Doğum anında başlayan duygusal ve davranışsal gelişim süreçlerinin, kişilik oluşumunun,yetenek ve muhakeme yetilerinin yapılanması sürecive bu sürecin bütünlüğünün ve devamlılığnın sağlanmasıdır.
- Zihinsel gelişim
- Cinsel kimlik tanımı
- Ait olunan kültürel yapı
- Kendi bedenini tanıma süreci
- Bilgi düzeyi
- Öznel cinsel yaşam tarihi ( taciz, baskı vb.)
- Öznel cinsel deneyim tarihi ( Mastürbasyon, flört vb.)
- Kendini ifade edebilirlik .
Bedensel ve psikolojik sağlık başlıkları altında sıralanan tüm maddeler, saha çalışanın hizmet verdiği kişi karşısında sürekli aklında bulundurması gereken tanımlardır. Bu noktalar göz önüne alınmadığında bilgi aktarımında aksamalar olacaktır.
Cinsellik ve cinsel etkinliklerin konuşulması ve sorulan soruların yanıtlanması süreci genellikle çok kolay aşılabilen bir süreç değildir. Bu vesileyle, cinsel sağlık ve güvenli cinsel yaşam alanlarının rahat bir şekilde konuşulması, bilgi aktarımı veya yaşanmış vakaların tespitinde, hizmeti veren ile hizmeti alan arasındaki iletişimin çok belirleyici olduğunun altı önemle çizilmelidir.
Kurulacak iletişimin; ön yargılardan uzak, açık soru ve yanıtlarla, otoriter olmayan bir üslupla, yönlendirici ve sorgulayıcı olmadan gerçekleştirilmelidir. Bu konudaki tabuların, öğrenilmiş davranış ve inanışların değiştirilmesi kolay değildir. Bilgi, her zaman davranışların değiştirilmesinde yeterli olmamaktadır.
Güvenli cinsel yaşam ise ancak genel geçer ve alışageldik davranışların değişimi ile mümkündür. Bu değişimin gerçekleşmesi ise riskli davranışlara dair doğu bilgilenme önemlidir.
CİNSEL YOLLA BULAŞAN ENFEKSİYONLARDA ;
Riskli cinsel davranışlar:
- Cinsel partner sayısını fazlalığı
- Kadın veya erkekle girilen cinsel ilişkide (anal, oral, vajinal) prezervatif kullanmamak
- Cinsel oyuncakların paylaşımı
- Aynı prezervatifle farklı cinsel partnerle ilişkiye girmek (grup seks vb.)
- Vajinal enfeksiyonu olan veya adet kanaması bulunan kadınla oral ilişki
- Her çeşit kan teması
- Davranış kontrolünü yitirecek veya hafızaya zarar verecek ölçüde alkol almak/ uyuşturucu kullanmak.
Riskli davranışlardan uzak kalınması cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlardan korunmada önemlidir. Bu davranış biçimlerinin sahada karşılaşılan kişiye aktarımı açık ve net olmalıdır. Bilginin tekrar ve tekrar verilmesi, her çalışanının ortak bilgiyi aktarıyor oluşu, konunun öneminin algılanmasında büyük önem taşımaktadır.
Kişilere aktarılması gereken önemli bilgilerden biri de risksiz ve az riskli davranışların neler olabileceğidir. Güvenli ve keyifli bir cinsel yaşam içinde bilgi aktarımı davranışın değişiminde etkili olacaktır.
Risksiz cinsel davranışlar:
- Masaj; karşınızdakine dokunmak kendini daha iyi hissetmenin yollarından biridir. İnsan bedeninin her dokunuş için oluşturduğu yanıtlar vardır. Kişiler birbirine dokunarak, şefkat ve sevgi alışverişini sağlayabilir, kendilerini değerli hisseder ve hissettirebilirler
- Okşamak, sarılmak, arkadaşça öpüşmek
- Mastürbasyon
- Genital organ masajı; cinsel sıvıya dokunmaksızın yapılacak bu masaj erotik bir hisse neden olmaktadır.
- Karşılıklı mastürbasyon; ortak paylaşılan bu anlar cinsel partnerler için güvenlikli ve haz verici olmaktadır.
Az riskli cinsel davranışlar:
- Derin öpüşme
- Prezervatif kullanarak yapılan vajinal, oral, anal cinsel ilişki
- Adet kanaması veya enfeksiyonu olmayan kadınla oral ilişki vs.
Enfeksiyonlardan korunmak için cinsel partner seçimine dikkat edilmelidir. Uzun süreli tek eşli bir yaşam güvenli cinsel yaşam için önemlidir. Tek eşlilik, cinsel partnerlerin birbirlerine sadakati gösterdiği zaman -enfeksiyonlardan korunmak için- anlamlıdır. Cinsel ilişkilerde her zaman prezervatif kullanılmalıdır.
Güvenli bir cinsel yaşam için kullanılabilecek araçlar konusunda bilgilenmek ve bu bilgiyi aktarmak, kişilerin cinsel davranışlarını belirlerken kolaylaştırıcı olacaktır.
Araçlar:
Prezervatif
Cinsel ilişki sırasında prezervatif kullanımı, cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlardan ve HIV/AIDS’den korunmada öncelikli davranış biçimidir. Prezervatifin doğru kullanımı da koruyuculuğu sağlamak için önemlidir. Son kullanma tarihine dikkatle bakılmalı, el ile doğru olarak açılmalı, paketi bozulmayacak şekilde taşınmalı, güneşte veya sıcakta bırakılmamalı, doğru olarak penise takılmalıdır. Tek seferlik kullanılması gereği unutulmamalıdır.
Prezervatif takılması sırasında rulosu açılmadan, tepesindeki hava boşaltılarak cinsel ilişkide, giriş sırasında penise takılmalıdır. Ereksiyon tam olarak kaybolmadan dip tarafından tutarak çıkarılmalıdır; ereksiyonun sönümlenmesi ile birlikte prezervatifin vajina veya anüs içinde kalma riski olduğu unutulmamalıdır. Prezervatif penisten çkarıldığında üzerinde cinsel partnerin salgıları bulunacağından, prezervatif ya mendil yolu ile çıkartılmalı ya da cinsel partnerin kendisine çıkarttırılmalıdır. Çıkarılama işleminden sonra prezervatifte delik olup olmadığı kontrol edilmeli, cinsel eşin salgısı ele değmişse, el, göz, penisin uç ve iç kısmına veya vajinaya temas ettirilmeden iyice yıkanmalıdır.
Kayganlaştırmayı artırıcı olarak suda eriyen kayganlaştırıcılar kullanılabilir. Yağda eriyen kayganlaştırıcıların, rujlu bir dudağın ve hatta vücut losyonlarının da prezervatif için zararlı olduğu unutulmamalıdır.
Anal ilişki için prezervatifin üzerine suda eriyen kayganlaştırıcının sürülmesi ilişki sırasında yırtılmayı önleyecektir.
Prezervatif kullanımı cinsel uyarıcı bir oyun haline getirilmeli, kullanımında kadın ve erkek beceri kazanmalıdır.
Kadın Prezervatifi
Kadınlar için özel olarak kullanıma sunulmuş bu prezervatif dışı geniş ve açık, içi dar ve kapalı esnek halka arası koruyucu zardan üretilmiştir. İç halka rahim ağzını bir diyafram gibi kapatırken vajina üzerinde kalan dış halka prezervatifin içeri kaymasını engellemektedir.
Kullanıldığı durumlarda, peneteresayon durumunda(vajinaya giriş) penis vajina duvarına temas etmemektedir.
Cinsel ilişkiden saatler önce takılabilir, ilişki bitiminde hemen çıkarılması gerekmez. Cinsel partnerin değişmemesi kaydıyla, çıkarılmadan ile ilişkiye devam edilebilir. Erkek prezervatifi ile birlikte kullanılmaz.
Oral Bariyer (Dental Dam)
Oral ilişki sırasında cinsel partnerin vajinal salgılarının ağza gelmesini engellemek amacı ile kullanılır. Oral ilişki öncesi cinsel organ üzerine yayılır ve oral ilişki bu örtünün üzerinden yapılır. Anal ve vajinal oral ilişkiler için kullanılır. Penise yapılacak oral ilişki için erkek prezervatifi kullanılmalıdır. Tüm koruyucularda amaç cinsel partnerin salgılarının ağza gelmesini engellemektir.
Oral bariyerlerin kullanıldıkları yerde sabitlenmemeleri kullanım güçlüğü doğurmaktadır. Oral bariyer bulunmaması halinde; pudrasız ameliyat eldivenleri kesilerek veya kayganlaştırıcısı olamayan prezervatifler açılarak kullanılabilir. Mutfakta kullanılan streç filmlerden de oral bariyer elde edilebilir.
Kadın cinsel organlarının karşılıklı teması olan ilişkilerde de oral bariyer kullanımı enfeksiyon geçişini önleyecektir.
Bu araçların yanı sıra; penis veya vajinaya elle dokunulması gerektiğinde cerrahi eldivenle ile dokunulması, cinsel oyuncakların kişiye özel olduğunun unutulmaması, paylaşılmaması cinsel yolla bulaşan enfeksiyonların geçişini engelleyici olacaktır.
Sağlıklı ve güvenli bir cinsel yaşam için bireysel sorumluluğunun payı büyüktür. Bu nedenle gelişme çağından başlamak üzere insanın keyif ve üreme alanına yönelik bilgilere ulaşımı önemlidir. Bu bilgilere ulaşılmasında saha çalışanları da birer araçtır. Kişinin kendi yaşamını yönlendirme hakkı göz ardı edilmemeli, bununla birlikte bilginin aktarımında ayıp, yanlış, günah vb. gibi ahlaki-kültürel önyargılardan kaçınılmalıdır.