Üzerinde yaşadığımız katman hakkında aslında ne kadar bilgiye sahibiz hiç düşündünüz mü? Yaklaşık 4,6 milyar yıl evvel süpersonik bir patlama sonucunda oluşan Dünya’mız bizim için hâlâ epeyce gizemli. Yaşadığımız litosfer katmanı sayesinde bu gizemi yavaşça çözmeye başladık.
Dünya’nın ayrılmaz bir modülü olup bize yol gösteren litosfer hakkındaki bilgileri sizler için derledik. Gelin, evvel ”Litosfer katmanı nedir?” sorusunu yanıtlayıp özelliklerine bakalım.
Litosfer nedir?
Fiziksel ve kimyasal özelliklere sahip olan katmanlar, küre biçiminde anılıyorlar. Bu katmanlar şunlardır:
- Atmosfer (hava küre)
- Biyosfer (canlı küre)
- Hidrosfer (su küre) ve
- Litosfer (kayaç küre)
Dünya en içten en dışa hakikat iç çekirdek, dış çekirdek, manto ve yer kabuğundan oluşmaktadır. Litosfer, yer kabuğu denilen en dış kısmın en üst katmanına verilen isimdir. Tıpkı vakitte ”Taş Küre” olarak da bilinmektedir. Litosfer, daha sıvı bir özelliğe sahip manto katmanının üzerinde yer alan yüzen levhalardan oluşur.
Litosfer terimi ise Yunanca taş manasına gelen “lithos” ve küre anlamına gelen “sphaira” sözcüklerinden türetilmiştir.
Litosfer dünyanın her yerinde birebir kalınlıkta değil
Üzerinde yaşadığımız litosfer katmanı epeyce ince bir katmandır. Hatta o denli ki en ince katman olarak literatürde yerini alıyor. Jeoloji incemelerine nazaran yaklaşık 300 km kalınlığa sahip olabiliyor. Lakin yeryüzü şekillerinden ötürü her noktada birebir kalınlıkta değil. Kara kesimlerinde daha kalın olan litosfer katmanı, okyanus tabanlarında ise daha ince olabiliyor.
Tektonik hareketler ve litosfer bağlantısı
Bahsettiğimiz üzere litosfer katmanı levhalardan oluşmaktadır. Elhasıl tek bir modül hâlinde değildir ve bu levha modülleri derinlerindeki daha akışkan olan mantonun üzerinde yüzer durumdadır. Bu nedenledir ki tektonik aktiviteler ise litosferin en bilinen özelliğidir. Manto katmanından gelen termal güç nedeniyle litosfer levhaları harekete geçebilir. Bunun sonunca gerçekleşen tektonik aktivitelerle litosfer levhaları çarpışabilir, ayrılabilir yahut birleşebilirler.
Tektonik hareketler sayesinde litosfer katmanında yer alan dağları, volkanları ve okyanus tabanlarını görüyoruz. Lakin aksiliklere da neden olabilmektedir. Kanayan yaramız olan depremleri tektonik aktiviteler sonucunda litosfer katmanında yaşıyoruz.
Aynı vakitte tektonik hareketlerle litosfer katmanı şekillenebiliyor. Örneğin levhaların birbirinden ayrıldığı noktalarda litosfer tabakası daha ince hâlde bulunuyor.
Dünya’nın okyanus litosferi daima olarak kalınlaşıyor
Okyanus tabanlarında litosfer katmanının ince olduğundan bahsetmiştik. Bu hakikat, fakat vakitle bu durum değişiyor. Litosferin okyanus tabanında bulunan kimi kısımları gittikçe kalınlaşıyor. Nedeni ise birbirinden uzaklaşan katmanların oluşturduğu boşlukların kalınlaşma eğiliminde olması.
Litosfer 100 yıldan daha fazla müddet evvel keşfedildi
Litosferin literatüre girmesi 1911 tarihinde gerçekleşti. Ünlü matematikçi A. E. H. Love, Jeodinamiğin Birtakım Sorunları adlı monografisinde litosferin varlığını öne sürdü. Akabinde Joseph Barrell bu kanıyı genişletti ve litosferi literatüre kazandırdı. Litosfer üzerindeki hareketlerin gözlemlenmesi ise devamında tektonik hareketleri incelemenin yolunu açtı. Tarih 1940’ı gösterdiğinde Reginald Aldworth Daly, Dünya’nın Gücü ve Yapısı isimli kitabında kavramların hepsini açıkladı. Tektonik heraketlerin gerisinde güçlü bir litosfer kavramının olduğu süratle kabul edildi.
Sismik dalgalar litosfer hakkında bilgi veriyor
Depremler hayatımızı her ne kadar olumsuz etkilese de incelemeler sonucunda yaşadığımız litosfer katmanı ve Dünya’nın iç kısmı hakkında birçok bilgi veriyor. Bilim insanları litosfer katmanına yerleştirdikleri araçlar sayesinde sismik dalgaların hareketlerini inceliyorlar. Bu sismik dalgaların geçtiği katmanların bileşimi, sıcaklığı ve basıncı hakkında pek çok bilgi elde ediliyor.
Litosferin bileşimleri değişkendir
Litosfer, kabuk ve manto ismi verilen iki ana kayadan oluşuyor. Litosferin bileşenleri her bir noktada farklı olabiliyor. Örneğin yerkabuğunda bulunan toprak, kaya mineralleri ve organik unsurların karışımıdır. Manto ise öncelikle demirden oluşsa bile magnezyum da içerir.
Litosferin daha kalın ve daha az ağır kısımlar kıtaları ve okyanusları oluşturuyor
Kıtalar ve okyanuslar nasıl oluştu hiç düşündünüz mü? Magnezyum ve demir açısından varlıklı magmatik kayaçlar ve tıpkı zamanda tortul kayaçlar okyanus kabuğunu oluşturuyor. Kıtaların bulunduğu kabuk ise kalınlığı ve düşük yoğunluğu nedeniyle okyanus tabanından daha yüksekte kalıyor. Tıpkı anda manto üzerinde havzalar meydana geliyor. Bu havzalar suyla dolduğunda bugünkü uçsuz bucaksız okyanuslar oluşuyor. Bunların hepsi litosferde gerçekleşiyor.
Okyanus kabuğunun bir kısmı karada olabilir
Levhalar tektonik aktivitelerle sürekli gel-git hareketlerine maruz kalıyor. Bu nedenle okyanus tabanları karalarda yığılma oluşturabiliyor. Kıtasal taban ile okyanusal taban çarpıştığında, kıtasal taban üst kısımda kalıyor. Okyanusal levhanın ofiyolit ismi verilen üst katmanlarını sıyırıyor. Kıbrıs’ın birtakım bölgeleri ve Marmaris üzere dünyanın pek çok yerinde örneklerini görebiliriz. Ayrıyeten bu durum başka kaya katmanlarından doğal zenginlik olarak oldukça farklı.
Bu içeriğimizde ”Litosfer nedir?” sorusunu yanıtladık ve litosferin özelliklerini inceledik. Husus hakkındaki fikirlerinizi yorumlarda belirtmeyi unutmayın.